Wydziedziczenie częściowe - nowy instrument prawny
W obliczu ostatnich nowelizacji prawa spadkowego, w tym dotyczących wprowadzenia zapisu windykacyjnego, czy projektowanej dopiero darowizny na wypadek śmierci, pojawia się pytanie o nowe instrumenty umożliwiające spadkodawcy dokonywanie dyspozycji majątkiem, w tym także dyspozycji o charakterze negatywnym, jak np. wyłączenie od dziedziczenia czy wyłączenie częściowe.
Stan obecny
Obowiązujące prawo spadkowe nie przewiduje wprost instytucji wydziedziczenia częściowego. Co istotne, wydziedziczenie w rozumieniu potocznym różni się od wydziedziczenia w rozumieniu kodeksu cywilnego. W znaczeniu potocznym wydziedziczenie to wyłączenie od dziedziczenia, natomiast kodeks cywilny nakazuje pod podjęciem wydziedziczenia rozumieć pozbawienie uprawnionego zachowku. Zgodnie z tym rozumieniem spadkodawca może pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (art. 1008 k.c.). Ustawodawca wyraźnie wskazuje, że tego typu rozporządzenie jest wydziedziczeniem, czyli wyłączeniem danej kategorii bliskich od dziedziczenia. Z powołanego artykułu wynika wyraźnie wprowadzony przez ustawodawcę nakaz zawarcia tego typu dyspozycji w rozporządzeniu na wypadek śmierci, jakim jest testament.
Przesłanki wydziedziczenia
Wydziedziczenie następuje w przypadkach określonych w ustawie, co oznacza, że spadkodawca nie ma dowolności w wyborze przyczyn wyłączenia od dziedziczenia. Ustawodawca zawarł bowiem w art. 1008 k.c. katalog zdarzeń umożliwiających wyłączenie od dziedziczenia. Do tych zdarzeń ustawodawca zaliczył działania podejmowane przez uprawnionego do zachowku oceniane zdecydowanie negatywne, w tym np. postępowanie - wbrew woli spadkodawcy - uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuszczenie się umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub rażącej obrazy czci (względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób). Ostatnią przyczyną umożliwiającą wydziedziczenie jest niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Należy zauważyć, że tylko te zdarzenia mogą być przyczynami wyłączenia od dziedziczenia.
Stopniowanie wydziedziczenia?
Analizując konstrukcję wydziedziczenia należy odnieść się także do możliwości decydowania przez spadkodawcę o zakresie wydziedziczenia, tzn. wprowadzenia wydziedziczenia o charakterze częściowym. Warto także zauważyć, że dopuszczalność wydziedziczenia częściowego przewidują inne systemy prawne, np. prawo austriackie, w którym możliwe jest obdarowanie spadkobiercy ustawowego zachowkiem w rozporządzeniu na wypadek śmierci. Częściowe wydziedziczenie obecne jest także w prawie szwajcarskim jako narzędzie pewnych działań prewencyjnych podejmowanych przez spadkodawcę w przypadku, gdy jego zstępny prowadzi tryb życia uprawdopodobniający zmarnotrawienie majątku rodzinnego. Tego typu wydziedziczenie określa się często jako wydziedziczenie w dobrej wierze.
Co do zasady, kodeks cywilny nie dopuszcza możliwości wydziedziczenia częściowego. Teoretycznie, wydziedziczenie częściowe mogłoby mieć postać zmniejszenia zachowku przysługującego uprawnionym, np. zstępnemu spadkodawcy. Pojawia się zatem pytanie, czy nie można by wprowadzić regulacji umożliwiającej zmniejszenie zachowku przysługującego uprawnionemu w przypadku, gdy zstępny nie utrzymuje bliskich stosunków rodzinnych ze spadkodawcą. Odpowiednia dyspozycja w tym zakresie powinna znaleźć się w takim przypadku w rozporządzeniu na wypadek śmierci (testamencie).
Obecnie, jak już wyżej wspomniano, nie ma możliwości regulowania przez spadkodawcę wysokości zachowku, a zatem częściowego wydziedziczenia. Ewentualne zmiany w tym zakresie pozostają zatem w sferze postulatów. Spadkodawca, musi zatem podjąć decyzję, czy wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, np. zstępnego lub małżonka, w przypadku, gdy zaistnieją przypadki ustawowe. Nie może jednak decydować o wysokości zachowku - wydziedziczenie, którego spadkodawca dokona, ma zastosowanie do zachowku w pełnej wysokości.
Kancelaria Prawna Skarbiec
