Przestępczość gospodarcza kwitnie

2015-03-19

Mimo ogólnej tendencji spadku przestępczości i poprawy stanu bezpieczeństwa w Polsce, przestępczość gospodarcza pozostaje w dalszym ciągu trudna do ujarzmienia, a jej statystki wzrastają.

Do takiego stwierdzenia doprowadza analiza kilku dokumentów, a mianowicie: „Raportu o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2013 r”, wydawanego corocznie przez MSW, „Sprawozdania Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2013 roku”, stanowiska Biura Służby Kryminalnej KGP (zamieszczone m.in. Kwartalnik Prawno-Kryminalistyczny Szkoły Policji w Pile nr 19/2014). Warto też wspomnieć o raporcie „Przestępstwa Gospodarcze – Edycja 2013” wydawanym przez Chmielniak Adwokaci.

Chociaż łatwo w tych materiałach doszukać się rozbieżności w statystykach, niekiedy zrozumiałej (np. inne dane rejestruje Policja, a inne prokuratura), to konkluzja płynąca z nich jest jednoznaczna:

Przestępczość gospodarcza stale rośnie. O ile dokładne dane, dot. skali zjawiska są trudne do wyliczenia ze względu na niską wykrywalność, o tyle szacuje się (wg różnych źródeł), że straty budżetu Państwa, w wyniku tego procederu, sięgają 8 mld zł. W przypadku samego tylko rynku paliwowego, mówi się o 2-3 mld zł strat rocznie. Tylko w 2012 r., klienci samych parabanków stracili 2,1 mld zł. swoich oszczędności, dołączając do grona ofiar przestępczości gospodarczej. Z punktu widzenia finansów Państwa zatem, zjawisko przestępczości gospodarczej plasuje się na szczycie najbardziej szkodliwych zjawisk w ogóle.

Spójrzmy na dostępne statystyki. Według danych Policji w roku 2013 zostało wszczętych 92 151 postępowań przygotowawczych w obszarze przestępczości gospodarczej. Stanowi to wzrost o 11,9% w stosunku do roku 2012 (82 382). W tym samym okresie liczba przestępstw stwierdzonych kształtuje się na poziomie 154 505 i jest o 9,2% większa niż w roku poprzednim, kiedy wyniosła 141 483. Tymczasem z raportu MSW o stanie bezpieczeństwa w Polsce wynika, iż w 2013 r. ogółem stwierdzono w Polsce 1 063 703 przestępstw czyli o 5% mniej, niż w roku 2012. Łatwo więc obliczyć, iż przestępstwa gospodarcze stanowią około 15% ogółu, a być może więcej, ponieważ należy przyjąć, iż wiele z tej kategorii przestępstw albo nie ujrzy światła dziennego, albo wypłynie z uwagi na swoją specyfikę z opóźnieniem.

Sytuacja Polski nie odbiega od ogólnoświatowego trendu wzrostu przestępczości gospodarczej. Według ostatniego Raportu PricewaterhouseCoopers pt. „Global Economic Crime Survey 2014” 37% podmiotów gospodarczych doświadczyło tego rodzaju przestępstw, co stanowi wzrost o 4% w stosunku do 2011 roku i 7% w stosunku do 2009 roku. Natomiast w Europie Wschodniej (gdzie w badaniu geograficznie zlokalizowana jest Polska) ten odsetek wynosi 39% i tylko w Afryce odnotowano większy (50%).

Jeśli chodzi o kategorie przestępstw gospodarczych to nieodmiennie górują tu sprzeniewierzenia aktywów (69%), nadużycia finansowe (29%), przekupstwo i korupcja (27%), cyberprzestępczość (24%), z tym, że ta ostatnia jest coraz groźniejsza.

Wydaje się, iż przyczyn trudności w zapobieganiu i wykrywaniu przestępstw gospodarczych należy poszukiwać w dwóch zasadniczych obszarach:

• wewnętrznym – chodzi tu o przyczyny tkwiące w podmiotach gospodarczych, chociaż nie zawsze od nich zależne,
• zewnętrznym – przyczyny wynikające z wielu niedostatków państwa i instytucji, odpowiadających za ich wykrywanie i ściganie.

Oczywiście trzeba też mieć na uwadze, co potwierdzają doświadczenia PricewaterhouseCoopers, obiektywne zmiany w poziomie przestępczości gospodarczej, bowiem nie ulega wątpliwości, iż kryzys ekonomiczny i spowolnienie gospodarcze mają bezpośredni wpływ na wzrost poziomu przestępczości gospodarczej. Z jednej strony rośnie presja po stronie sprawców (spadające dochody, rosnące wydatki osobiste itp.), a z drugiej strony ograniczane są mechanizmy kontrolne spowodowane redukcją etatów u przedsiębiorców.

Przyczyny tkwiące w gospodarce i w przedsiębiorstwach

Uniwersalne doświadczenia pokazują, iż oszczędności wprowadzane przez przedsiębiorców w czasach spowolnienia gospodarczego w pierwszej kolejności dotyczą komórek zajmujących się zapobieganiem i wykrywaniem nadużyć, co zmniejsza efektywność ich wykrywania. Malejąca skuteczność wykrywania przestępstw nakazuje przypuszczać, że rzeczywisty wzrost przestępczości gospodarczej jest większy.

Problem przestępczości gospodarczej jest niedoceniany przez same przedsiębiorstwa. Badania pokazują, iż coraz większa część nadużyć gospodarczych w Polsce jest wykrywana za pomocą mechanizmów znajdujących się poza kontrolą spółki. W 2011 roku przez przypadek odkrytych zostało w Polsce aż 16% nadużyć, czyli dwukrotnie więcej niż ma to miejsce w firmach na świecie, natomiast aż 13% organizacji nie potrafiło wskazać, w jaki sposób zidentyfikowało nadużycie. Wydaje się to konsekwencją redukcji kosztów oraz braku sprawnie funkcjonujących mechanizmów i systemów służących wykrywaniu oraz raportowaniu przestępstw, takich jak system zarządzania ryzykiem nadużyć lub systemy whistleblowingu.

Wiele kontrowersji budzi etyczny wątek whistleblowingu, który bulwersuje zainteresowane strony każdej sprawy. Ze wszystkich firm w Polsce, które doświadczyły nadużyć, jedynie 3% odkryło je poprzez systemy zarządzania ryzykiem nadużyć (Fraud Risk Management), natomiast kolejne 3% za pomocą formalnych systemów poufnego informowania (systemy whistleblowingu). Trzeba zaznaczyć, iż informowanie kojarzy się pejoratywnie – z donosicielstwem. Ponadto organizacje często nie są w stanie zagwarantować anonimowości informatorom.

Przyczyny pozaekonomiczne tkwiące w prawodawstwie i instytucjach państwa

W tym obszarze uzasadnione jest stwierdzenie, iż mamy do czynienia z grupą przyczyn, do której należy przede wszystkim zaliczyć:

1) Trudności ze zdefiniowaniem przestępstwa gospodarczego, a w konsekwencji jego właściwym przyporządkowaniem

W polskim prawie nie sposób znaleźć precyzyjne definicji przestępstwa gospodarczego. Na ogół przyjmuje się, że jest to czyn zabroniony, godzący lub zagrażający ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polegający na naruszeniu zaufania związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, grożący utratą zaufania do systemu gospodarczego lub jego podstawowych instytucji. Przestępstwa gospodarcze naruszają interesy wszystkich uczestników obrotu gospodarczego (przedsiębiorców i konsumentów), a także godzą w instytucje finansów publicznych.

Według prokuratury przestępstwo gospodarcze to czyn godzący w porządek prawny w gospodarce, popełniony przez sprawcę, który ma związek formalno-prawny z przedsiębiorcą u którego czyn ten popełniono. Trzeba jednak przyjąć (na co uwagę zwraca policja), iż o zakwalifikowaniu danego zdarzenia tj. czynu zabronionego społecznie szkodliwego, jako „przestępstwa gospodarczego” decyduje de facto praktyka organów ścigania (policji, prokuratury). To one ustalając właściwość merytoryczną swoich komórek organizacyjnych określają wymienioną przestępczość.

2) Szeroka gama czynów zabronionych stanowiących przestępstwa gospodarcze

Przestępczość gospodarcza to naruszenia przepisów o charakterze gospodarczym zawartych w ponad 100 aktach prawnych. Przykładowo, podążając za klasyfikacją policji, można tu wskazać m.in. przestępstwa:

• polegające na fałszowaniu oraz poświadczenia nieprawdy w dokumentach;
• przeciwko mieniu (przywłaszczenia, wyłudzenia pieniędzy i towarów);
• przeciwko obrotowi gospodarczemu, tj. wyłudzenia kredytów, pożyczek bankowych, odszkodowań z tytułu umowy ubezpieczenia, pranie brudnych pieniędzy, udaremnienie egzekucji komorniczej;
• przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi oraz fałszowanie znaków urzędowych;
• oszustwa internetowe;
• intelektualne, w tym wprowadzenia do obrotu towarów oznaczonych podrobionym znakiem towarowym;
• przestępczość paliwowa.

Przestępczość gospodarcza z punktu widzenia wymiaru sprawiedliwości (sankcji prawnych) obejmuje również szeroki wachlarz przestępstw. Polska Prokuratura Generalna w swoich sprawozdaniach uwzględnia przestępstwa skierowane przeciwko interesom konsumentów, wierzycieli, przedsiębiorców, instytucji finansowych, emitentów papierów wartościowych oraz Skarbu Państwa.

Są to głównie przestępstwa związane z niewłaściwym zarządzaniem firmą, działaniami na szkodę przedsiębiorstwa, wyłudzeniami, fałszerstwami czy oszustwami.

Przestępczość gospodarcza ma swoje cechy charakterystyczne, do których zalicza się:

• utajony charakter;
• zorganizowany sposób działania;
• ciągłość działalności przestępczej;
• związek działalności przestępczej z pozycją zawodową i ekonomiczną sprawcy.

1) Skromny zasób kadr ściągających ten rodzaj przestępstw

Łączna liczba funkcjonariuszy polskiej policji realizujących zadania na rzecz zwalczania przestępczości gospodarczej liczy około 4% stanu faktycznie zatrudnionych funkcjonariuszy w Policji wspieranych w najpoważniejszych sprawach dotyczących przestępstw na szkodę interesów ekonomicznych RP przez Pion do Zwalczania Zorganizowanej Przestępczości Ekonomicznej Centralnego Biura Śledczego KGP. Założono w okresie 2013-2015 uzyskanie w poszczególnych garnizonach Policji wartości ≥4%.

W policji kwestią tą zajmują się wydziały do walki z przestępczością gospodarczą, które przeprowadzają 98% tych postępowań. Komórki do walki z przestępczością gospodarczą zlokalizowane są w komendach wszystkich szczebli. W przypadku Komendy Głównej, od 1 kwietnia 2013 roku zadania te realizowane są przez dwa wydziały Biura Służby Kryminalnej KGP: Wydział Koordynacji Służby Kryminalnej oraz Wydział Wsparcia Zwalczania Przestępczości.

Warto w kontekście ubóstwa kadrowego odnotować fakt, iż 30 stycznia 2014 r. Prokurator Generalny, Minister Spraw Wewnętrznych i Minister Finansów podpisali „Porozumienie o współpracy w zakresie wypracowania systemowych rozwiązań w odniesieniu do przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej”. Dokument zakłada m.in. współpracę w zakresie wypracowywania systemowych rozwiązań w obszarze zwalczania tego rodzaju przestępczości. Porozumienie ma poważnie ugodzić w przestępczość gospodarczą, tzw. białych kołnierzyków.

Podsumowanie

Statystyki i dostępne analizy pokazują, iż przestępstwa gospodarcze są trwałym zagrożeniem z którym przegrywa coraz większy odsetek polskich firm. „Tradycyjne” przestępstwa, jak sprzeniewierzenie aktywów, korupcja i przekupstwo, naruszanie własności intelektualnej czy manipulacje księgowe, pozostają w czołówce najczęściej występujących przestępstw. Mimo to rosną w siłę „nowe” rodzaje oszustw – w szczególności cyberprzestępstwa. Wraz z nowoczesnymi formami prowadzenia biznesu,

rozwojem nowych technologii i zmieniającym się środowiskiem pracy, pojawiają się nowe zagrożenia i sposoby dokonywania oszustw. Organizacje muszą mieć świadomość tych zmian i adekwatnie dostosowywać mechanizmy reakcji i metody wykrywania nadużyć. Dotyczy to w szczególności polskich przedsiębiorstw, w których mechanizmy te wydają się nie funkcjonować efektywnie. Zwłaszcza w dobie redukcji zatrudnienia, które dotyka również stanowisk kontrolnych istnieje ryzyko, że coraz więcej przestępstw może pozostać niewykrytych.