Prawo do zachowku - jakie zmiany w 2023?

2023-06-30

Każda, pełnoletnia osoba ma prawa decydować o tym, komu przekaże swój majątek po śmierci. Jednak niektórzy bliscy mają w pewnym zakresie zagwarantowane prawo do części dóbr po zmarłym, nawet jeśli ten nie zawarł tych osób w testamencie. Decyduje o tym tzw. zachowek.

Zachowek ma na celu ochronę interesów majątkowych osób, które są najbliższe spadkodawcy. Otrzymują go po rodzicach dzieci, czy wnukowie, którzy zostali pominięci w dziedziczeniu - jednak pod pewnymi warunkami. Wyjaśniamy komu i w jakich sytuacjach przysługuje zachowek.

Zachowek - ochrona majątku dla najbliższych osób

Zachowek powstał w celu ochrony majątku osób, które są najbliższe osobie zmarłej. Każda osoba pełnoletnia może sama decydować o tym, komu przekazuje majątek po śmierci. Możliwe, że w ostatniej woli, zmarły pominie najbliższych, a majątek przekaże zupełnie obcej osobie lub nie uwzględni wszystkich bliskich. W takiej sytuacji prawo do zachowku chroni rodzinę pominiętą w testamencie, czy spadku. Instytucję zachowku można zdefiniować jako ułamek wartości udziału spadkowego, który miałby przypaść uprawnionemu do zachowku, gdyby spadkodawca w testamencie nie zapisał majątku komuś innemu.

Prawo do zachowku polega na możliwości wystąpienia przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do uzupełnienia zachowku. Roszczenie o zapłatę zachowku powstaje w momencie, kiedy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci darowizny uczynionej przez spadkodawcę, czy to w postaci spadku, czy też w innej formie rozrządzenia spadkowego. Na poczet zachowku zalicza się darowiznę otrzymaną przez uprawnionego.

Zachowek – zmiany od 22 maja 2023 r.

Od 22 maja 2023 r. zmieniły się niektóre przepisy ustawy o fundacji rodzinnej m.in. zasady dotyczące wypłaty zachowku. Po zmianach, świadczenia otrzymane od fundacji rodzinnej mogą obniżyć wartość zachowku. Nowe przepisy wprowadziły także możliwość zrzeczenia się zachowku, rozłożenia na raty, odroczenia terminu płatności i obniżenia wysokości zachowku. Mają nie one zastosowanie do wszystkich osób obowiązanych i uprawnionych do zapłaty zachowku. Osoby takie mogą żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Reguluje to nowy art. 9971 § 1 Kodeksu cywilnego.

Warto wiedzieć, że w przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich zapłaty nie mogą przekraczać w sumie pięciu lat.

Uprawnieniu do zachowku

Prawa do zachowku ma tylko najbliższa rodzina zmarłego. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zachowek należy się

• zstępnym (np. dzieci, wnukowie),

• małżonkowi, oraz

• rodzicom spadkodawcy.

Zawsze należy jednak sprawdzić, czy te osoby dziedziczą spadek z mocy ustawy. Dziedziczenie ustawowe stosowane jest, kiedy nie ma testamentu.

Warto podkreślić, że prawa do zachowku nie ma rodzeństwo spadkodawcy, co oznacza, że ani brat, ani siostra spadkodawcy nie mogą żądać wypłaty zachowku.

Zachowek dla zstępnych przysługuje nie tylko zstępnym naturalnym, czyli biologicznym dzieciom, czy wnukom. Prawo do zachowku przysługuje również dzieci przysposobionym.

Obowiązuje jedna zasada: przeżycie zstępnego spadkodawcy wyłącza uprawnienie do zachowku dla dalszych zstępnych. Innymi słowy, jeśli żyje dziecko spadkodawcy, to wnuki nie mają już prawa do zachowku. Jeśli jednak dziecko osoby zmarłej nie żyje, to zachowek należy się wnukom, a nie prawnukom itd.

Prawo do zachowku dla małżonka

Zachowek dla małżonka przysługuje temu małżonkowi, który pozostawał w ważnym związku małżeńskim w chwili śmierci spadkodawcy.

Zachowek dla małżonka nie będzie przysługiwał po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego. Małżonek może być pozbawiony prawa do części majątku zmarłego, w sytuacji gdy spadkodawca wniósł uzasadniony pozew o rozwód z wyłącznej winy drugiego małżonka, jednak sprawa nie zakończyła się przed jego śmiercią.

Zachowek również nie przysługuje w orzeczonej przez sąd separacji lub, kiedy separacja nie została jeszcze formalnie orzeczona przez sąd, jednak spadkodawca już wystąpił z wnioskiem orzeczenie separacji z winy współmałżonka.

Komu nie przysługuje zachowek?

Zachowek nie przysługuje osobom, które zostały wydziedziczone przez osobę zmarłą i nie uczestniczą w dziedziczeniu ustawowym. Aby wydziedziczenie było wiążące musi być dokonane w testamencie. Warto jednak dodać, że w przypadku wydziedziczenia zachowek przechodzi dalej, co oznacza, że może się go domagać dalszy zstępny spadkodawcy.

Prawa do zachowku nie mają też te osoby, które same dokonały zrzeczenia się dziedziczenia i odrzuciły spadek.

Jak obliczyć zachowek?

Zasadę obliczenia wysokości zachowku określa kodeks cywilny. Z chwilą otwarcia spadku ustala się krąg spadkobierców ustawowych oraz uprawnionych do zachowku, a także ustala się skład spadku.

Osoby uprawnione do zachowku otrzymują 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym.

Przykładowo, jeśli spadkodawca pozostawił testament i przekazał cały spadek po sobie swojej kochance, to żona (zdolna do pracy) nadal ma prawo do części majątku. Jeśli mąż pozostawił 400 tys. zł, to żona jest uprawniona do zachowku w kwocie 200 000 złotych (ponieważ w przypadku dziedziczenia ustawowego byłaby uprawniona do całości spadku).

Wyjątkiem od zachowku w wysokości połowy wartości udziału spadkowego są osoby trwale niezdolne do pracy bądź też małoletni. Przy obliczaniu zachowku trwale niezdolny do pracy bądź małoletni ma prawo do wyższej kwoty spadku. W ich sytuacji wysokość zachowku wyniesie 2/3 wartości całości spadku.

Zgodnie z prawem cywilnym za osobę małoletnią uważa się osobę do ukończenia 18 roku życia. Wyjątkiem jest kobieta, która ukończyła 16 lat życia i uzyskała zezwolenie sądu rodzinnego na zawarcie małżeństwa. Po zawarciu małżeństwa następuje upełnoletnienie, które nie przestaje obowiązywać nawet po ustaniu małżeństwa.  

Zgodnie z art. 997 Kodeksu cywilnego, jeśli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, to wysokość zachowku jest pomniejszana na poczet kosztów utrzymania i wykształcenia ogólnego i zawodowego pod warunkiem, że kwoty te nie przekraczają przeciętnej miary przyjętej w danym środowisku. Z kolei fakt, czy osoba jest trwale niezdolna do pracy musi być rozstrzygnięty przez sąd na podstawie środków dowodowych oraz po uwzględnieniu wszelkich okoliczności sprawy.

W celu prawidłowego obliczenia wysokości należnego zachowku trzeba przejść kilka kroków: po pierwsze należy obliczyć udział uprawnionego w spadku, tak jakby dziedziczył zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, po drugie trzeba ustalić wysokość substratu zachowku i sprawdzić, czy uprawnionym do zachowku jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy oraz na końcu, przy obliczaniu zachowku, należy zestawić ze sobą wszystkie wartości.

Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia uwzględnia się spadkobierców niegodnych dziedziczenia oraz takie, którzy spadek odrzucili lub zostały wydziedziczone. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Obliczenie substratu zachowku

Substrat zachowku obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o wartość darowizn podlegających zaliczeniu na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego, bez uwzględnienia zawartych w testamencie zapisów zwykłych i poleceń. Czysta wartość spadku jest obliczana jako różnica między stanem czynnym spadku (wartością spadku obliczoną zgodnie z chwilą śmierci spadkodawcy oraz według cen z chwili ustalania wysokości zachowku) oraz stanem biernym spadku (sumą długów spadkowych). Inaczej, czysta wartość spadku danej osoby to wartość aktywów spadkowych pomniejszonych o długi. Dlatego ustalenie substratu zachowku jest działaniem rachunkowym.

Do czystej wartości spadku, czyli substratu zachowku, doliczane są darowizny. Jeśli darowizny spowodowały, że majątek spadkodawcy został wyczerpany, to obdarowany musi liczyć się z kierowaniem wobec niego roszczenia o zachowek.

Podobnie jest w przypadku zapisów windykacyjnych. Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Przy obliczaniu zachowku nie bierze się pod uwagę poleceń oraz zapisów zwykłych. Nie bierze się pod uwagę spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Kto wypłaca zachowek?

Obowiązek zapłaty zachowku obciąża spadkobierców testamentowych. Spadkobiercy testamentowi są zobowiązani zapłacić solidarnie (czyli wspólnie i w tym samym zakresie). Dlatego uzupełnienie zachowku zazwyczaj nie jest trudne, choć może być czasochłonne. Jeśli z jakichś przyczyn spadkobierca testamentowy chce, aby dana osoba nie otrzymała zachowku musi wyjaśnić jakie są przyczyny. Taka sprawa może trafić do sądu, który rozstrzygnie ustalenie zachowku.

W drugiej kolejności zapłatę z tytułu zachowku można żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny (doliczony do spadku). Niemniej osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia, który jest skutkiem zapisu windykacyjnego.

Trzecią opcją – jeśli osoba uprawniona nie otrzymała zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny –  jest domaganie się zapłaty od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny).

Uprawniony do zapłaty z tytułu zachowku może żądać tylko zapłaty określonej kwoty pieniężnej od osób, które zamiast niego otrzymały prawo do spadku.

Nie może żądać określonych przedmiotów np. mających wartość sentymentalną. Jednak nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony sporu o zachowek doszły do porozumienia i przekazały osobie uprawnionej do zachowku określony składnik majątku (mieszkanie, samochód) w zamian za zrzeczenie się prawa do zachowku.

Spłata uprawnionego do instytucji zachowku może być rozwiązania polubownie lub na drodze sądowej. Często zdarza się, że roszczenia o zachowek może budzić spory, co z kolei powoduje, że domaganie się należnego zachowka może być długie i kosztowe.

Zachowek a podatek

W myśl przepisów Kodeksu cywilnego, zapłata z tytułu zachowku jest traktowana jako spadek, dlatego należy wysokości zachowku należy zapłacić podatek, a dokładniej podatek od spadku. Jednak zachowek bez podatku jest możliwy ze względu na to, że otrzymują go osoby, które należą do najbliższej rodziny zmarłego, czyli należą do tzw. zerowej grupy podatkowej.

Po otrzymaniu zachowku jest sześć miesięcy na to, aby w urzędzie skarbowym złożyć zgłoszenie SD-Z2. Jeśli nie złożymy formularza, podatek trzeba będzie zapłacić.

Wraz ze zgłoszeniem należy złożyć w urzędzie dowód przekazania zachowku. W zależności od tego, jaką drogą zachowek został przekazany np. wyciąg z konta potwierdzający przelew środków, kopia przekazu pocztowego.

Istnieje sytuacja, kiedy nie trzeba zawiadamiać urzędu o uzyskaniu zachowku. Jeśli suma zachowku i darowizn z ostatnich 5 lat nie przekracza 9 637 zł, wówczas osoba uprawniona do zachowku nie ma obowiązku składania zgłoszenia SD-Z2.

5 lat od ogłoszenia testamentu

Zgodnie z art. 1007 Kodeksu Cywilnego zachowek ulega przedawnieniu z upływem 5 lat:

• od momentu śmierci spadkodawcy – w przypadku dziedziczenia ustawowego lub, gdy powód ubiega się o zachowek od obdarowanego;

• od dnia otwarcia spadku i ogłoszenia testamentu – w przypadku, gdy spadkodawca spisał testament.

Warto dodać, że nie ma obowiązku informowania o otwarciu testamentu. Każdy może być przy tej czynności, jednak nikt nie dostaje zawiadomienia o niej.

Jak uniknąć płacenia zachowku?

Jedyną drogą do uniknięcia płacenia zachowku spadkobiercom będzie wydziedziczenie. Podstawy wydziedziczenia są opisane w kodeksie cywilnym i muszą być odpowiednio uzasadnione.

Wydziedziczenie jest możliwe:

• gdy osoba bliska uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. jest recydywistą lub osobą uzależnioną),

• gdy osoba bliska uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. nie interesuje się rodzicem i nie pomaga mu pomimo próśb),

• gdy osoba bliska dopuściła się względem spadkodawcy bądź jednej z bliskich dla niego osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (szczegółowy katalog tych przestępstw można znaleźć w kodeksie karnym).