Szara strefa

2024-10-08 Aktualizacja: 2024-10-18

Spadająca sprzedaż legalnego alkoholu w Polsce idzie w parze z dynamicznym wzrostem szarej strefy. Wysokie ceny napojów alkoholowych, spowodowane m.in. rosnącą akcyzą i kosztami produkcji skłaniają konsumentów do szukania tańszych, nielegalnych alternatyw. 

Szara strefa generuje coraz większe straty dla budżetu państwa, a jednocześnie staje się poważnym problemem dla legalnych producentów alkoholu. W ostatnich latach rynek alkoholu w Polsce przechodzi istotne zmiany. Z jednej strony mamy do czynienia ze spadkiem sprzedaży legalnych napojów alkoholowych, a z drugiej – rosnącym znaczeniem szarej strefy. Główne czynniki wpływające na tę sytuację to rosnąca akcyza oraz zwiększające się koszty produkcji, które przekładają się na wyższe ceny alkoholu w legalnej sprzedaży. Konsumenci, szukając tańszych alternatyw, coraz częściej sięgają po alkohol z nielegalnych źródeł, co powoduje duże straty zarówno dla budżetu państwa, jak i legalnych producentów. Wzrost szarej strefy w sektorze alkoholi mocnych wiąże się nie tylko z blisko miliardowymi stratami dla budżetu państwa, ale przede wszystkim stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów. W niniejszym artykule przeanalizujemy przyczyny tych zjawisk, ich skutki oraz możliwe działania zapobiegawcze.

Czym jest szara strefa?

Szara strefa to część działalności gospodarczej, która funkcjonuje poza legalnym systemem, czyli bez formalnej rejestracji oraz bez odprowadzania wymaganych podatków i innych opłat do budżetu państwa. Szara strefa obejmuje zarówno legalne usługi i produkty sprzedawane niezgodnie z obowiązującymi przepisami, jak i działania całkowicie nielegalne. Chociaż w szarej strefie nie zawsze mamy do czynienia z przestępstwami, to jest ona uznawana za negatywne zjawisko, ponieważ unikanie opodatkowania prowadzi do strat budżetowych oraz nieuczciwej konkurencji wobec legalnie działających firm. Przykłady szarej strefy to niezgłoszona praca, sprzedaż towarów bez faktur czy świadczenie usług bez odpowiednich licencji.

Szara strefa w branży alkoholowej obejmuje nielegalną produkcję, dystrybucję i sprzedaż napojów alkoholowych, które nie są objęte kontrolą państwa, co oznacza brak odprowadzania akcyzy i podatków. Obejmuje zarówno alkohol przemycany z zagranicy, gdzie stawki akcyzowe są niższe, jak i nielegalnie produkowane alkohole w lokalnych, ukrytych gorzelniach. Produkty pochodzące z szarej strefy często nie spełniają standardów bezpieczeństwa i jakości, co stanowi zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Ze względu na znacznie niższe ceny, nielegalny alkohol staje się alternatywą dla konsumentów, którzy nie chcą płacić wyższych cen za legalnie dostępne napoje. Skala szarej strefy alkoholu w Polsce rośnie, co powoduje nie tylko straty dla budżetu państwa, ale także problemy zdrowotne wynikające z konsumpcji produktów o nieznanym składzie i pochodzeniu.

Wysoka akcyza i koszty produkcji – przyczyny wzrostu cen alkoholu

Ubiegły rok nie był łaskawy dla rynku alkoholi. Sprzedaż wódki czystej zanotowała spadek o 12 proc. Mimo mniejszej konsumpcji, odczuwalnej dla konsumentów, wzrost wydatków na alkohol nie pozostał niezauważony – Polacy wydali na trunki o 3 proc. więcej niż w analogicznym okresie poprzedniego roku.

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na obecną sytuację na rynku alkoholu jest wzrost akcyzy. W Polsce napoje alkoholowe są obciążone relatywnie wysoką akcyzą w porównaniu do krajów sąsiednich, takich jak Niemcy, Czechy czy Słowacja. Akcyza na mocne alkohole, takie jak wódka, jest znacznie wyższa niż na piwo, co przekłada się na wyższe ceny tych produktów w sklepach.

Dużo wyższa akcyza na mocny alkohol niż na piwo może dziwić – tym bardziej, że codziennie w Polsce sprzedaje się aż 16 milionów półlitrowych opakowań piwa. Takie liczby wynikają z analizy dziennych danych sprzedażowych Nielsena (cały rynek, dane za ostatni rok, YTD 07.24). Z kolei napoje spirytusowe w małych opakowaniach (poniżej 300 ml), czyli tzw. „małpki”, które często obwinia się o promowanie nadmiernej konsumpcji alkoholu, sprzedają się w liczbie jedynie 1,4 miliona sztuk dziennie. Oznacza to, że ich sprzedaż jest ponad dziesięciokrotnie mniejsza niż sprzedaż piwa.

Rząd regularnie podnosi akcyzę na alkohol w ramach polityki fiskalnej, mającej na celu zwiększenie dochodów budżetowych. Jednak podwyżki akcyzy, połączone z rosnącymi kosztami produkcji, w tym energii, surowców i transportu, prowadzą do coraz wyższych cen alkoholu na półkach sklepowych. Wysokie ceny odstraszają konsumentów od kupowania legalnych produktów i stają się jedną z głównych przyczyn spadku sprzedaży.

Spadek sprzedaży legalnego alkoholu

Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), sprzedaż legalnych alkoholi w Polsce wyraźnie spada. Na przykład w 2022 roku branża spirytusowa odnotowała spadek sprzedaży o 8%, a w 2023 roku – o kolejne 10%. Tendencja ta utrzymuje się także w pierwszym kwartale 2024 roku, kiedy sprzedaż alkoholu zmniejszyła się o dodatkowe 10%.

Spadek ten dotyczy wszystkich kategorii pojemności alkoholi mocnych, zarówno większych butelek, jak i tzw. małpek (opakowań do 300 ml). Konsumenci coraz częściej rezygnują z zakupu legalnych alkoholi na rzecz tańszych alternatyw dostępnych w szarej strefie.

Piwo pozostaje najczęściej wybieranym alkoholem w Polsce, co w dużej mierze wynika z niższej akcyzy w porównaniu do mocniejszych trunków, takich jak wódka. Ta różnica w opodatkowaniu sprawia, że piwo jest znacznie tańsze i bardziej dostępne dla konsumentów. Obecny system podatku akcyzowego wymaga modyfikacji. Podniesienie akcyzy na piwo mogłoby przynieść większe wpływy do budżetu i zmniejszyć różnice w opodatkowaniu różnych alkoholi, co mogłoby ograniczyć jego nadmierną konsumpcję.

Wzrost szarej strefy alkoholu

Wysokie ceny alkoholu powodują, że coraz więcej osób szuka tańszych, nielegalnych źródeł zaopatrzenia. W rezultacie rośnie szara strefa, która staje się poważnym problemem dla legalnych producentów oraz budżetu państwa. Z danych Instytutu Prognoz i Analiz Gospodarczych (IPAG) wynika, że w 2023 roku nielegalna sprzedaż wysokoprocentowych alkoholi wygenerowała około 1,3 miliarda złotych strat dla budżetu państwa z tytułu nieodprowadzonych podatków.

Szara strefa obejmuje zarówno nielegalną produkcję alkoholu, jak i jego przemyt z innych krajów, gdzie napoje alkoholowe są tańsze ze względu na niższe podatki i akcyzy. Dotyczy to zwłaszcza alkoholi spirytusowych, które ze względu na swoją wyższą cenę na rynku legalnym są szczególnie atrakcyjne dla nielegalnych handlarzy.

Dlaczego szara strefa alkoholu rośnie?

Głównym powodem wzrostu szarej strefy jest dostępność tańszego alkoholu z nielegalnych źródeł. Wysokie ceny legalnych napojów sprawiają, że niektórzy konsumenci decydują się na ryzyko zakupu alkoholu z niepewnych źródeł, mimo świadomości, że taki produkt może być gorszej jakości i potencjalnie niebezpieczny dla zdrowia.

Nielegalny alkohol może pochodzić zarówno z przemytu z innych krajów, jak i z nielegalnych gorzelni, które działają w ukryciu. W obliczu rosnących cen alkoholu w sklepach coraz więcej osób jest skłonnych podjąć ryzyko zakupu produktów pochodzących z takich źródeł, co stwarza doskonałe warunki dla rozwoju szarej strefy.

Skutki szarej strefy dla budżetu państwa

Szara strefa alkoholu generuje ogromne straty dla budżetu państwa. Każda butelka alkoholu sprzedana nielegalnie to strata z tytułu nieodprowadzonych podatków, w tym akcyzy, VAT i innych opłat. Z szacunków wynika, że w 2023 roku budżet państwa stracił około 1,3 miliarda złotych na nielegalnej sprzedaży alkoholu, a prognozy na 2024 rok wskazują na dalsze straty, które mogą sięgnąć około 1 miliarda złotych.

Niskie wpływy z podatków od alkoholu mogą negatywnie wpływać na finansowanie publicznych programów, w tym tych mających na celu walkę z alkoholizmem, kampanie edukacyjne dotyczące zdrowego trybu życia, czy wsparcie dla służby zdrowia.

Skutki dla legalnych producentów

Wzrost szarej strefy stanowi również ogromne zagrożenie dla legalnych producentów alkoholu. W wyniku spadku sprzedaży legalnych produktów firmy te odnotowują niższe przychody, co może prowadzić do zwolnień pracowników, zamykania zakładów produkcyjnych i ograniczenia inwestycji w rozwój.

Dla mniejszych przedsiębiorstw, które nie mają takich zasobów jak duże międzynarodowe korporacje, obecna sytuacja jest szczególnie trudna. Spadek sprzedaży oraz konkurencja ze strony szarej strefy mogą zmusić niektóre firmy do zamknięcia działalności, co z kolei prowadzi do utraty miejsc pracy i dalszych negatywnych skutków dla gospodarki.

Jak walczyć z szarą strefą alkoholu?

Zmiany w polityce podatkowej – istnieje potrzeba zastanowienia się nad bardziej zrównoważoną polityką akcyzową, która nie tylko przynosi dochody budżetowe, ale także ogranicza nadmierne obciążenie cenowe, które skłania konsumentów do szukania tańszych alternatyw w szarej strefie.

Zrównoważenie rynku alkoholi - obecnie akcyza na piwo jest znacząco niższa w porównaniu do mocniejszych alkoholi, takich jak wódka. Zrównanie akcyzy na różne rodzaje alkoholu mogłoby przywrócić równowagę rynkową i zlikwidować preferencyjne traktowanie piwa, którego sprzedaje się aż 16 milionów półlitrowych butelek dziennie.

Ułatwienia dla legalnych producentów – wprowadzenie ulg podatkowych lub innych form wsparcia dla legalnych producentów alkoholu mogłoby pomóc im w utrzymaniu konkurencyjności na rynku i przeciwdziałaniu skutkom działalności szarej strefy.

Stawki akcyzy na napoje alkoholowe w latach 2022-2026

Stawki akcyzy na alkohol zmieniają się co rok mówi o tym art. 165a) ustawy - podatek akcyzowy.

Art.  165a. 

1)      stawka akcyzy na alkohol etylowy:

1. 2024 r. - 7610,00 zł od 1 hektolitra alkoholu etylowego 100% vol. zawartego w gotowym wyrobie,
2. 2025 r. - 7991,00 zł od 1 hektolitra alkoholu etylowego 100% vol. zawartego w gotowym wyrobie,
3. 2026 r. - 8391,00 zł od 1 hektolitra alkoholu etylowego 100% vol. zawartego w gotowym wyrobie;

2)      stawka akcyzy na piwo,

1. 2024 r. - 10,40 zł od 1 hektolitra za każdy stopień Plato gotowego wyrobu,
2. 2025 r. - 10,92 zł od 1 hektolitra za każdy stopień Plato gotowego wyrobu,
3. 2026 r. - 11,47 zł od 1 hektolitra za każdy stopień Plato gotowego wyrobu;

3)      stawka akcyzy na wino

1. 2024 r. - 211,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu,
2. 2025 r. - 222,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu,
3. 2026 r. - 233,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu

4)      stawka akcyzy na napoje fermentowane

1. 2024 r. - 211,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu,
2. 2025 r. - 222,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu,
3. 2026 r. - 233,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu;

5)      stawka akcyzy na wyroby pośrednie, 

1. 2024 r. - 424,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu,
2. 2025 r. - 445,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu,
3. 2026 r. - 467,00 zł od 1 hektolitra gotowego wyrobu.

Stopnie Plato (°Plato) to jednostka miary używana do określenia zawartości ekstraktu w brzeczce piwnej, czyli stężenia rozpuszczalnych substancji (głównie cukrów) przed fermentacją. Im wyższa wartość Plato, tym więcej cukrów jest dostępnych do fermentacji, co często przekłada się na wyższą zawartość alkoholu i treściwość piwa.

Jaka jest akcyza na alkohol, poniżej przedstawiamy przykłady:

1. Piwo (butelka 0,5 l, 12° Plato)

Dla 2024 roku stawka wynosi 10,40 zł za 1 hektolitr za każdy stopień Plato.

• Zawartość ekstraktu: 12° Plato
• Stawka akcyzy za 1 litr: 10,40 zł×12/100=1,248 zł
• Butelka 0,5 l: 1,248 zł×0,5=0,624 zł

Akcyza na butelkę piwa 0,5 l (12° Plato): 0,62 zł

2. Wódka (butelka 0,5 l, 40% alkoholu)

Dla 2024 roku stawka wynosi 7610 zł za 1 hektolitr czystego alkoholu 100% vol..

• Zawartość alkoholu: 40%
• W przeliczeniu na czysty alkohol: 0,5 l×40%=0,2 l (czyli 0,002 hektolitra)
• Akcyza na czysty alkohol w butelce: 7610 zł×0,002=15,22 zł

Akcyza na butelkę wódki 0,5 l (40% alkoholu): 15,22 zł

3. Wino (butelka 0,75 l, 12% alkoholu)

Dla 2024 roku stawka wynosi 211 zł za 1 hektolitr gotowego wyrobu.

• Butelka 0,75 l: 211 zł×0,0075 hektolitra=1,5825 zł

Akcyza na butelkę wina 0,75 l (12% alkoholu): 1,58 zł

4. Napoje fermentowane (butelka 0,5 l, 4,5% alkoholu)

Dla 2024 roku stawka wynosi 211 zł za 1 hektolitr gotowego wyrobu.

• Butelka 0,5 l: 211 zł×0,005 hektolitra=1,055 

Akcyza na butelkę napoju fermentowanego 0,5 l (np. cydr o 4,5% alkoholu): 1,06 zł

5. Wyroby pośrednie (butelka 0,75 l, 18% alkoholu)

Dla 2024 roku stawka wynosi 424 zł za 1 hektolitr gotowego wyrobu.

• Butelka 0,75 l: 424 zł×0,0075 hektolitra=3,18 zł

Akcyza na butelkę wyrobu pośredniego 0,75 l (18% alkoholu): 3,18 zł

Widać tutaj, że akcyza na wódkę jest wielokrotnie wyższa niż na najbardziej popularne piwo.

Podsumowanie

Spadek sprzedaży legalnego alkoholu i wzrost szarej strefy to zjawiska, które mają poważne konsekwencje zarówno dla budżetu państwa, jak i legalnych producentów. Wysoka akcyza oraz rosnące koszty produkcji prowadzą do coraz wyższych cen alkoholu, co skłania konsumentów do szukania tańszych alternatyw z nielegalnych źródeł.

Walka z szarą strefą wymaga kompleksowych działań, w tym zwiększenia kontroli, edukacji konsumentów oraz przemyślenia polityki podatkowej. Zrównoważone podejście do akcyzy na alkohol może pomóc w ograniczeniu nielegalnej produkcji i dystrybucji.